Да старажытных традыцый і асабістых перажыванняў адсылае шматслойная назва праекта «Горкія зёлкі» Марыі Гвардзейцавай. Праект быў упершыню прадстаўлены ў Віленскім беларускім музее імя Івана Луцкевіча, а неўзабаве паедзе па гарадах і краінах.
У адкрытым і шчырым інтэрв’ю Зялёнаму парталу ягоная аўтарка, даследчыца і мастачка, распавядае пра вытокі ідэі, складаны шлях стварэння і глыбінны сэнс свайго мастацкага даследавання. Гэты праект, кажа мастачка, — спроба асэнсаваць складаную тэму Халакосту, а таксама памяць аб ім праз прызму прыроды і нечаканых мастацкіх медыумаў — спосабаў звязаць вядомыя мастацкія методыкі з нечаканымі прадметамі і з’явамі.
«Кожны тыдзень мы разглядалі новы генацыд»
«Назва “Горкія зёлкі” — гэта адсылка да Бібліі. У Старым Запавеце габрэі павінны есці горкія зёлкі на Песах, каб памятаць пра горыч рабства ў Егіпце, – кажа Марыя Гвардзейцава. – А мой праект — пра габрэйскую памяць, пра Халакост. Для мяне асабіста горкія зёлкі — пра горыч памяці. Людзі, для якіх гэта рэлігія, адразу ведаюць сэнс гэтай назвы».
І дадае: «Усё пачалося з магіі».
«Я вучылася ў брытанскім універсітэце Голдсміт на курсе “Памяць, несправядлівасць і посткафліктныя грамадствы”. Гэта быў адзіны курс, дзе нельга было зрабіць мастацкі праект ці перформанс, трэба было пісаць эсэ. Кожны тыдзень мы разглядалі новы генацыд, як працуе правасуддзе ў розных краінах, ці не працуе, і што рабіць. Але сваю навуковую працу я не хацела пісаць, напрыклад, пра Зімбабвэ, бо я не маю дачынення да гэтай краіны, – разважае мастачка.
– Я пачала думаць, што магла б напісаць сваё даследаванне, зыходзячы са сваёй ідэнтычнасці, і зразумела, што мне было б цікава напісаць пра мемарыялізацыю Халакосту, бо я з Беларусі, і ў адзін дзень 40 % усяго гарадскога насельніцтва знікла, а многія зрабілі выгляд, быццам іх і не было.
Я вырашыла зрабіць параўнальны аналіз: паглядзець, як палітыкі мемарыялізацыі працуюць у розных краінах. Пакуль я пісала эсэ, зразумела, што ў Літве і Беларусі 95 % месцаў масавых расстрэлаў і забойстваў сёння — гэта лясы і палі, па сутнасці, травы. І, як у кожнага мастака, усё ідзе ў топку мастацтва, таму я вырашыла, што трэба рабіць мастацкі праект вакол гэтай тэмы».
Марыя вырашыла працаваць праз метад батанічнага атласа. Яна пачала наведваць розныя мясціны масавых пахаванняў, у выніку наведала больш за 20 месцаў у Літве і Латвіі. На радзіму ў Беларусь мастачка паехаць не магла, але добрыя людзі зрабілі гэта за яе.
У выніку з дапамогаю спецыяліста з батанічнай адукацыяй атрымаліся сапраўдныя батанічныя атласы з ўсёй дакументацыяй пра расліны. Агулам мастачка вырышала, што ў яе праект трапяць 12 месцаў – па чатыры ў кожнай краіне (Літве, Латвіі, Беларусі).
Мастацтва пра смерць: эстэтыка і імерсіўнасць
«Галоўнае адчуванне, якое было ў мяне, пакуль я працавала над праектам, — наколькі прыгожыя гэтыя мясціны, быццам для планеты і прыроды гэта загоеныя раны. Ніколі не скажаш, што там адбываўся нейкі жах. Ужо даўно шумяць лясы, растуць прыгожыя розныя зёлкі. Але ў гэтай прыгажосці вельмі шмат жаху, – кажа Марыя Гвардзейцава. – Мне здаецца, у нейкім сэнсе маніпулятыўна паказваць целы памерлых і кроў. Ніхто не кажа, што гэтага не трэба рабіць — гэта робіцца ў гістарычных музеях. Я хацела паразважаць у праекце: да якой ступені нам трэба забыць, каб памятаць? Забыццё — гэта неабходная частка працэсу памяці».
Але чым больш мастачка працавала над праектам, тым больш разумела ўласную неабходнасць выказацца:
«Мне цікава было зрабіць штосьці на мяжы чалавечай і нечалавечай памяці. Бо мы памятаем па-рознаму. Планета памятае адным чынам, мы — па-іншаму. Таму ў праекце і калажы са спалучэннем чалавечай і нечалавечай памяці. Я брала рамы, зёлкі, сабраныя ў пэўным месцы, аб’ядноўвала іх з сапраўднымі чалавечымі валасамі. Далей рабіла тонкі латэкс — мой матэрыял, які я сама вынайшла. На ім я зрабіла адбіткі чалавечай скуры. Там пяць розных прынтаў: мая скура, скура мужчын, маленькага дзіцяці, сталых людзей — усе яны розныя».
У дадатак да сабраных і апрацаваных зёлак Марыя зрабіла відэафільм. Яна ўласнаруч здымала ўсе месцы пахавання з дронаў. Частку з іх было не так проста адшукаць.
«Напрыклад, пахаванне ў Елгаве пазначана на мапе. Але некаторыя трэба было пашукаць. У Каўнасе вялізны мемарыял, але там амаль няма зелля, амаль нічога нельга было сабраць. Цікава на метафізічным узроўні, чаму дзесьці каласіцца, а дзесьці амаль прыродная пустэча. Фільм ставіць і такія адкрытыя пытанні», – кажа Марыя.
На адкрыцці выставы ў Вільні фільм доўжыўся 4:55 хвіліны, але Марыя кажа, што ў Габрэйскім Музеі будзе выстаўляць двухканальны фільм на 18 хвілін.
«Там ёсць і архіўнае даследаванне музыкі на ідыш, бо я хацела, каб для праекта з такой тэмай была менавіта такая музыка. Я знайшла калыханку, народны тэкст пра хлопчыка Іцыка, які кажа маці, што стаіць дрэва без лісця, і ён хоча ператварыцца ў птушку і спяваць яму песні. Але калі апранае вопратку, не можа ляцець, і яны ўсе гінуць», – кажа Марыя.
Яна шчыра прызнаецца, трэцюю частку праекта — экспанаванне фатаграфій — наогул не планавала. Але, зноў-такі, усё вырашыў лёс:
«Калі ў Латвіі і Літве я сама збірала зёлкі разам з батанікам, то ў Беларусь я не магла прыехаць. Я папрасіла сваіх сяброў-фатографаў з’ездзіць на чатыры выбраныя месцы і сабраць для мяне батанічны атлас, дала ўвесь тэхнічны райдэр, што трэба рабіць. Яны ўсё зрабілі і засушылі. Каб даслаць мне гэтыя зёлкі, спатрэбілася нейкая макулатура, лісты. Сябры выкарысталі старыя часопісы пра фатаграфіі, і зёлкі прыйшлі ў гэтых часопісах. Калі я пачала іх адкрываць, у мяне проста мурашы пайшлі па целе, бо я зразумела, што праект размаўляе са мной: адкрываю адзін разварот, а там старонкі часопіса з загалоўкам “Мы і Яны”. Адкрываю іншы, а там дзяўчынкі ў шлюбных сукенках. Далей фатаграфія мёртванароджанага дзіцяці з рудымі валасамі, і гэтыя фатаграфіі называюцца “Спячая прынцэса Украіны”».
Па словах мастачкі, яна хацела рабіць свой праект у тым ліку і з выкарыстаннем зёлак з украінскіх месцаў масавых растрэлаў, але пачалася вайна…
«Мастацтва — гэта апошняя зона свабоды»
«Мне падабаецца працаваць з табуяванымі тэмамі. Мне здаецца, гэта адзіная тэма, якая аб’ядноўвае ўсіх людзей на нашай планеце. Ніхто з нас не будзе жыць вечна. Важна, што стаўленне да смерці вельмі ўплывае на тое, як мы ставімся да жыцця, – кажа Марыя Гвардзейцава. – Смерць — адно з самых моцных перажыванняў, а перажыванне смерці блізкіх — адно з самых моцных перажыванняў, якое чалавек можа адчуць у жыцці. У сваіх практыках мне здаецца важным працаваць не толькі з прыгажосцю, але і з жахам гэтага свету, ствараць такое асяроддзе і імерсіўнасць, каб чалавек адчуў сапраўдныя эмоцыі».
Марыя прызнаецца, ёй зусім не страшна ствараць негатыўныя эмоцыі. Бо і сам момант смерці, і перажыванне смерці як феномену, як жаху ад таго, што адбываецца, дазваляе гледачам адчуваць сябе, вярнуцца да сваіх вытокаў і перажыць сапраўдныя пачуцці.
«Мне здаецца, гэта вельмі важна ў маіх практыках. У мастацтве можна закранаць розную праблематыку, размаўляць пра табуяваныя ў звычайным жыцці тэмы. Мастацтва — гэта апошняя зона свабоды, якая засталася ў нашым матрычным грамадстве», – лічыць аўтарка выставы.
Раней у сваёй творчасці Марыя Гвардзейцава ўжо закранала табуяваную тэму разводаў, той праект насіў назву «Five minutes bad time stories». У яго межах Марыя стварыла архіў фатаграфій мёртвых жанчын і дзяўчынак у шлюбных строях.
«У славянскай частцы свету і ў Германіі была распаўсюджаная традыцыя: калі дзяўчынка, нават немаўлятка, ці сталая жанчына памірала і не пабралася шлюбам, яе хавалі ў шлюбным строі. Лічылася, што інакш яна можа стаць вампірам пасля смерці, і трэба было зладзіць такі “шлюб”, – распавядае мастачка. – Так, у немцаў, напрыклад, на пахаванні прызначаўся муж, і толькі пасля гэтага можна было “адпусціць”, бо жыццёвы шлях быў скончаны. Такіх фатаграфій вельмі шмат задакументавана. Вакол шлюбу і самога вяселля вельмі шмат галюцынацый і вялікая фіксацыя на тэме сукенкі і абраднасці».
Пра ролю мастачкі і асабістае светаўспрыняццё
«Мне здаецца, у нашай рэчаіснасці мая праца як мастачкі заканчваецца ў той момант, калі гэтыя працы бачыць глядач. І ён, насамрэч, глядач — такі ж сутворца гэтых прац, як і я. Вялікі дзякуй, што вы падзяліліся сваімі ўражаннямі, бо эмоцыі могуць быць рознымі, і мая праца ўжо скончана. Мастацкія творы працуюць самі па сабе, – кажа Марыя Гвардзейцава. – Эксплікацыі, канешне, дапамагаюць, але насамрэч тая эмоцыя, якую атрымліваюць людзі ад сузірання і ад таго, калі яны адчуваюць сябе часткай той ці іншай экспазіцыі, — гэта і ёсць творчасць, гэта і ёсць дыялог сам-насам, з сабой, са сваімі эмоцыямі. Гэта вельмі важна — бачыць вось гэтыя сувязі, якія не зусім карэлююцца для іншых людзей, але ты бачыш, што яны карэлююцца, і ты іх аб’ядноўваеш, сочыш за гэтымі сувязямі. У гэтым і ёсць мастак».
Сама ж мастачка апісвае сябе як ляснога чалавека, для якога “вельмі важная сувязь з лесам, з дрэвамі”.
«Кожны дзень мне трэба пабыць з дрэвамі. Калі я два гады жыла на Мальце, ледзь не звар’яцела — там высеклі ўсе лясы. І ў мяне было адчуванне, што я ўвесь час голая. Мне вельмі цяжка жыць ва ўрбаністычным свеце, у месцах, дзе няма сувязі з прыродай. Натуральнасць блізкая да тэмы ідэнтычнасці. Усё, што я раблю ў сваіх мастацкіх творах — даследаванне самой сябе. Крыху біяграфічнасці ў разважаннях. Таму гэта натуральна», – кажа яна.
«Прыход дыктатур адбыўся, бо не вывучаныя ўрокі памяці»
Даследванне мастачкі называлася «Калектыўная постамнезія, адмаўленне і продаж забыцця для палітычных выгодаў. Параўноўны аналіз мемарыялізацыі Халакосту ў Беларусі і Літве».
«Словы, якія я ўключыла ў назву, — Халакост і амнезія, тэма забыцця. Ці маем мы права і на якім этапе мы можам забываць? Можам дазволіць сабе забываць. Наша псіхіка так працуе: штосьці прагараваць, штосьці адпусціць. Як у тэрапіі. Але ўсё ж такі ёсць нейкая кропка, пасля якой яно ўжо нівелюецца ці ўсё ж не».
Гісторыя, кажа мастачка, на жаль, паўтараецца, і не першы раз. Паўтараецца, у тым ліку з-за таго, што ўрокі мінулага не вывучаныя.
«Я ўпэўнена, што прыход дыктатур і таталітарных рэжымаў на постсавецкай прасторы адбыўся па той прычыне, што ўрокі памяці не былі вывучаны. І не было палітыкі мемарыялізацыі. Прапрацаваць гэта механічна — няправільна», – лічыць Марыя Гвардзейцава.
Першая экспазіцыя праекта «Горкія зёлкі» ужо зачынілася, але ў хуткім часе — у ліпені — праект будзе прадстаўлены ў Музеі Габрэйскага Гаона ў Вільні. У жніўні ён паедзе ў Рыгу, увосень выстава прыедзе ў Варшаву.